5 複素版

実は、三角関数は「複素関数論」では複素数変数にまで拡張されていて、 そこでも加法定理が成り立つことがわかっている。 それもついでに紹介する。

複素数 $z=x+iy$ ($x,y$ は実数、$i=\sqrt{-1}$) に対して、

$\displaystyle \sin z$ $\textstyle =$ $\displaystyle \sin (x+iy)
\ =\
\frac{e^{i(x+iy)}-e^{-i(x+iy)}}{2i}$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{e^{y}+e^{-y}}{2}\,\sin x+i\,\frac{e^{y}-e^{-y}}{2}\,\cos x
\ =\
\cosh y\sin x+i\,\sinh y\cos x$(7)
$\displaystyle \cos z$ $\textstyle =$ $\displaystyle \cos (x+iy)
\ =\
\frac{e^{i(x+iy)}+e^{-i(x+iy)}}{2}$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{e^{y}+e^{-y}}{2}\,\cos x-i\,\frac{e^{y}-e^{-y}}{2}\,\sin x
\ =\
\cosh y\cos x-i\,\sinh y\sin x$(8)
のように定義される。なお、$\cosh y$, $\sinh y$
$\displaystyle \cosh y = \frac{e^{y}+e^{-y}}{2},
\hspace{1zw}\sinh y = \frac{e^{y}-e^{-y}}{2}
$
で定義される双曲線関数と呼ばれるものである。

この (7),(8) に対しても 加法定理 (1), (2) が成立することを 計算で直接示す。 $\alpha=p+qi$, $\beta=s+ti$ ($p,q,s,t$ は実数) とする。

$\displaystyle \sin\alpha\cos\beta$ $\textstyle =$ $\displaystyle \sin(p+qi)\cos(s+ti)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\sin p+i\sinh q\cos p)(\cosh t\cos s-i\sinh t\sin s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cosh q\cosh t\sin p\cos s+\sinh q\sinh t\cos p\sin s$ 
    $\displaystyle +i(-\cosh q\sinh t\sin p\sin s+\sinh q\cosh t\cos p\cos s),$ 
$\displaystyle \cos\alpha\sin\beta$ $\textstyle =$ $\displaystyle \cos(p+qi)\sin(s+ti)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\cos p-i\sinh q\sin p)(\cosh t\sin s+i\sinh t\cos s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cosh q\cosh t\cos p\sin s + \sinh q\sinh t\sin p\cos s$ 
    $\displaystyle +i(\cosh q\sinh t\cos p\cos s -\sinh q\cosh t\sin p\sin s)$ 
よって、
$\displaystyle {\sin\alpha\cos\beta + \cos\alpha\sin\beta }$
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\cosh t + \sinh q\sinh t)(\sin p\cos s+\cos p\sin s)$ 
    $\displaystyle +i(\sinh q\cosh t+\cosh q\sinh t)(\cos p\cos s - \sin p\sin s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\cosh t + \sinh q\sinh t)\sin(p+s)$ 
    $\displaystyle +i(\sinh q\cosh t+\cosh q\sinh t)\cos(p+s)$ 
となる。ここで、
$\displaystyle {\cosh q\cosh t + \sinh q\sinh t
\ =\
\frac{e^{q}+e^{-q}}{2}\,\frac{e^{t}+e^{-t}}{2}
+\frac{e^{q}-e^{-q}}{2}\,\frac{e^{t}-e^{-t}}{2}}$
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{e^{q+t}+e^{-q-t}}{2}
\ =\
\cosh(q+t),$ 
$\displaystyle {\sinh q\cosh t + \cosh q\sinh t
\ =\
\frac{e^{q}-e^{-q}}{2}\,\frac{e^{t}+e^{-t}}{2}
+\frac{e^{q}+e^{-q}}{2}\,\frac{e^{t}-e^{-t}}{2}}$
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{e^{q+t}-e^{-q-t}}{2}
\ =\
\sinh(q+t)$ 
なので、
$\displaystyle {\sin\alpha\cos\beta + \cos\alpha\sin\beta
\ =\
\cosh(q+t)\sin(p+s) +i\sinh(q+t)\cos(p+s)}$
  $\textstyle =$ $\displaystyle \sin\Bigl((p+s)+(q+t)i\Bigr)
\ =\
\sin(\alpha+\beta)$ 
となって $\sin$ の加法定理が得られる。

次は $\cos$ の加法定理。

$\displaystyle \cos\alpha\cos\beta$ $\textstyle =$ $\displaystyle \cos(p+qi)\cos(s+ti)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\cos p-i\sinh q\sin p)(\cosh t\cos s-i\sinh t\sin s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cosh q\cosh t\cos p\cos s-\sinh q\sinh t\sin p\sin s$ 
    $\displaystyle -i(\cosh q\sinh t\cos p\sin s+\sinh q\cosh t\sin p\cos s),$ 
$\displaystyle \sin\alpha\sin\beta$ $\textstyle =$ $\displaystyle \sin(p+qi)\sin(s+ti)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\sin p+i\sinh q\cos p)(\cosh t\sin s+i\sinh t\cos s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cosh q\cosh t\sin p\sin s - \sinh q\sinh t\cos p\cos s$ 
    $\displaystyle +i(\cosh q\sinh t\sin p\cos s +\sinh q\cosh t\cos p\sin s)$ 
よって、
$\displaystyle {\cos\alpha\cos\beta - \sin\alpha\sin\beta }$
  $\textstyle =$ $\displaystyle (\cosh q\cosh t + \sinh q\sinh t)(\cos p\cos s - \sin p\sin s)$ 
    $\displaystyle -i(\sinh q\cosh t+\cosh q\sinh t)(\cos p\sin s + \sin p\cos s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cosh(q+t)\cos(p+s) -i\sinh(q+t)\sin(p+s)$ 
  $\textstyle =$ $\displaystyle \cos\Bigl((p+s)+(q+t)i\Bigr)
\ =\
\cos(\alpha+\beta)$ 
となって $\cos$ の加法定理も得られる。

竹野茂治@新潟工科大学
2025-09-24